غدد آدرنال یا فوق کلیوی و عملکرد آنها

غدد آدرنال یا فوق کلیوی غدد مثلثی شکل کوچکی هستند که در بالای هر دو کلیه قرار دارند. این غدد هورمون‌هایی تولید می‌کنند که به تنظیم متابولیسم، سیستم ایمنی بدن، فشار خون، پاسخ به استرس و سایر عملکردهای ضروری کمک می‌کند.

آناتومی غدد آدرنال یا فوق کلیوی

غدد فوق کلیوی از دو بخش اصلی تشکیل شده‌اند:

1. قشر آدرنال که ناحیه بیرونی و همچنین بزرگترین قسمت غده فوق کلیوی است. این بخش به سه ناحیه مجزا تقسیم می‌شود: زونا گلومرولوزا، زونا فاسیکولاتا و زونا رتیکولاریس که هر منطقه مسئول تولید هورمون‌های خاصی است.
2. مدولای آدرنال در داخل قشر آدرنال در مرکز غده فوق کلیوی قرار دارد و “هورمون‌های استرس” از جمله آدرنالین تولید می‌کند.

قشر آدرنال و مدولای آدرنال در یک کپسول چربی پوشانده شده‌اند که یک لایه محافظ در اطراف غده فوق کلیوی تشکیل می‌دهد.

هورمون‌های غدد فوق کلیوی

نقش غدد آدرنال در بدن این است که هورمون‌های خاصی را مستقیماً در جریان خون آزاد کند. بسیاری از این هورمون‌ها با نحوه واکنش بدن به استرس مرتبط هستند و برخی برای وجود انسان حیاتی هستند. هر دو بخش غدد فوق کلیوی، یعنی قشر آدرنال و مدولای فوق کلیوی، عملکردهای مجزا و جداگانه‌ای دارند.

هر ناحیه از قشر آدرنال هورمون خاصی ترشح می ‌ند. هورمون‌های کلیدی تولید شده توسط قشر آدرنال عبارت‌اند از:

۱. کورتیزول

کورتیزول یک هورمون گلوکوکورتیکوئیدی است که توسط زونا فاسیکولاتای قشر آدرنال تولید می‌شود و چندین نقش مهم در بدن ایفا می‌کند، از جمله:

• این هورمون به کنترل استفاده بدن از چربی‌ها، پروتئین‌ها و کربوهیدرات‌ها کمک می‌کند.
• التهاب را سرکوب می‌کند.
• فشار خون را تنظیم می‌کند.
• قند خون را افزایش می‌دهد.
• می‌تواند تشکیل استخوان را کاهش دهد.
• این هورمون همچنین چرخه خواب/بیداری را کنترل می‌کند.
• در مواقع استرس آزاد می‌شود تا به بدن کمک کند تا انرژی بیشتری دریافت کند و شرایط اضطراری را بهتر مدیریت کند.

نحوه عملکرد غدد فوق کلیوی برای تولید کورتیزول

غدد آدرنال در پاسخ به سیگنال‌های غده هیپوفیز در مغز، هورمون‌هایی تولید می‌کنند که به سیگنال‌های هیپوتالاموس که در مغز نیز قرار دارد، واکنش نشان می‌دهد. این به عنوان محور آدرنال-هیپوفیز-هیپوتالاموس شناخته می‌شود. به عنوان مثال، برای تولید کورتیزول از غده فوق کلیوی، موارد زیر رخ می‌دهد:

• هیپوتالاموس هورمون آزاد کننده کورتیکوتروپین (CRH) تولید می‌کند که غده هیپوفیز را برای ترشح هورمون آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH) تحریک می‌کند.
• سپس ACTH غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند تا هورمون‌های کورتیزول را در خون بسازند و آزاد کنند.

به طور معمول، هیپوتالاموس و غده هیپوفیز می‌توانند تشخیص دهند که آیا خون مقدار مناسبی از کورتیزول در گردش دارد یا خیر. اگر کورتیزول خیلی زیاد یا خیلی کم باشد، این غدد به ترتیب میزان CRH و ACTH آزاد شده را تغییر می‌دهند. به این حلقه، بازخورد منفی می‌گویند.

تولید بیش از حد کورتیزول می‌تواند از گره‌های غده فوق کلیوی یا تولید بیش از حد ACTH از یک تومور در غده هیپوفیز یا منابع دیگر رخ دهد.

۲. آلدوسترون

این هورمونِ مینرالوکورتیکوئید تولید شده توسط زونا گلومرولوزای قشر آدرنال، نقش اصلی را در تنظیم فشار خون و برخی الکترولیت‌ها (سدیم و پتاسیم) ایفا می‌کند. آلدوسترون سیگنال‌هایی را به کلیه‌ها می‌فرستد و در نتیجه کلیه‌ها سدیم بیشتری را وارد جریان خون می‌کنند و پتاسیم را در ادرار آزاد می‌کنند. این بدان معناست که آلدوسترون همچنین با کنترل سطح الکترولیت‌های خون به تنظیم pH خون کمک می‌کند.

۳. DHEA و استروئیدهای آندروژنیک

این هورمون‌های تولید شده توسط زونا رتیکولاریس قشر آدرنال، هورمون‌های مردانه ضعیفی هستند. آنها هورمون‌های پیش سازی هستند که در تخمدان‌ها به هورمون‌های زنانه (استروژن) و در بیضه‌ها به هورمون‌های مردانه (آندروژن) تبدیل می‌شوند. با این حال، استروژن‌ها و آندروژن‌ها در مقادیر بسیار بیشتری توسط تخمدان‌ها و بیضه‌ها تولید می‌شوند.

۴. اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نورآدرنالین)

مدولای آدرنال و به عبارت دیگر قسمت داخلی غده آدرنال، هورمون‌هایی را کنترل می‌کند که واکنش جنگ یا گریز را آغاز می‌کنند. هورمون‌های اصلی ترشح شده از این قسمت، شامل اپی نفرین (آدرنالین) و نوراپی نفرین (نورآدرنالین) هستند که عملکردهای مشابهی دارند.

این هورمون‌ها قادر به افزایش ضربان قلب و نیروی انقباضات قلب، افزایش جریان خون به عضلات و مغز، شل کردن عضلات صاف راه هوایی و کمک به متابولیسم گلوکز (قند) هستند. آنها همچنین انقباض عروق را کنترل می‌کنند، به حفظ فشار خون و افزایش آن در پاسخ به استرس کمک می‌کنند.

مانند چندین هورمون دیگر که توسط غدد فوق کلیوی تولید می‌شوند، اپی نفرین و نوراپی نفرین اغلب در موقعیت‌های استرس زا از نظر فیزیکی و احساسی فعال می‌شوند، زمانی که بدن به منابع و انرژی اضافی برای تحمل استرس غیرعادی نیاز دارد.

اختلالات غدد آدرنال

دو راه متداول که در آن غدد فوق کلیوی باعث ایجاد مشکلات سلامتی می‌شوند، تولید خیلی کم یا بیش از حد برخی از هورمون‌هاست که منجر به عدم تعادل هورمونی می‌شود. این ناهنجاری‌های عملکرد آدرنال می‌تواند ناشی از بیماری‌های مختلف غدد فوق کلیوی یا غده هیپوفیز باشد.

۱. نارسایی آدرنال

نارسایی آدرنال یک اختلال نادر است و می‌تواند ناشی از بیماری غدد فوق کلیوی (نارسایی اولیه آدرنال، بیماری آدیسون) یا بیماری‌های هیپوتالاموس یا هیپوفیز (نارسایی ثانویه آدرنال) باشد. این بیماری برعکس سندرم کوشینگ است و با سطوح پایین هورمون‌های آدرنال مشخص می‌شود. علائم آن شامل کاهش وزن، کم اشتهایی، تهوع و استفراغ، خستگی، تیره شدن پوست (فقط در نارسایی اولیه آدرنال)، درد شکم و غیره است.

علل نارسایی اولیه آدرنال ممکن است شامل اختلالات خودایمنی، عفونت‌های قارچی و سایر عفونت‌ها، سرطان (به ندرت) و عوامل ژنتیکی باشد.

اگرچه نارسایی آدرنال معمولاً با گذشت زمان ایجاد می‌شود، اما می‌تواند به طور ناگهانی به عنوان یک نارسایی حاد آدرنال (بحران آدرنال) نیز ظاهر شود. بحران آدرنال علائم مشابهی دارد، اما عواقب آن جدی‌تر است، از جمله شوک تهدیدکننده زندگی، تشنج و کما.

۲. هیپرپلازی مادرزادی آدرنال

نارسایی آدرنال همچنین می تواند ناشی از یک اختلال ژنتیکی به نام هیپرپلازی مادرزادی آدرنال باشد. کودکانی که با این اختلال متولد می شوند، آنزیم ضروری برای تولید کورتیزول، آلدوسترون یا هر دو را از دست داده اند. در عین حال، اغلب آندروژن بیش از حد را تجربه می کنند که ممکن است منجر به ویژگی های مردانه در دختران و بلوغ زودرس در پسران شود.

هیپرپلازی مادرزادی آدرنال بسته به شدت کمبود آنزیم می تواند برای سال ها تشخیص داده نشود. در موارد شدیدتر، نوزادان ممکن است از اندام تناسلی مبهم، کم آبی بدن، استفراغ و عدم رشد رنج ببرند.

۳. غدد فوق کلیوی بیش فعال

گاهی اوقات، غدد فوق کلیوی ممکن است گره‌ها یا ندول‌هایی ایجاد کنند که مقدار زیادی از هورمون‌های خاص را تولید می‌کنند. ندول‌های ۴ سانتی‌متری یا بزرگ‌تر و گره‌هایی که ویژگی‌های خاصی را در تصویربرداری نشان می‌دهند، شک به بدخیمی را افزایش می‌دهند. هر دو ندول خوش خیم و سرطانی ممکن است مقادیر بیش از حد هورمون‌های خاصی تولید کنند که به آن ندول عملکردی می‌گویند. توصیه می‌شود که تومورهای عملکردی، تومورهای بدخیم یا ندول‌های بزرگتر از 4 سانتی متر، برای ارزیابی بیشتر ارجاع داده شوند.

۴. کورتیزول بیش از حد: سندرم کوشینگ

سندرم کوشینگ در نتیجه تولید بیش از حد کورتیزول از غدد فوق کلیوی است. علائم ممکن است شامل افزایش وزن و رسوبات چربی در نواحی خاصی از بدن، مانند صورت، زیر گردن به نام قوز بوفالو و در شکم باشد. لاغر شدن دست‌ها و پاها؛ ترک پوستی یا استریای بنفش روی شکم؛ موی صورت؛ خستگی؛ ضعف عضلانی؛ پوست به راحتی کبود می‌شود؛ فشار خون بالا؛ دیابت.

تولید بیش از حد کورتیزول همچنین می‌تواند با تولید بیش از حد ACTH توسط یک تومور خوش خیم در غده هیپوفیز یا تومور در جای دیگر بدن تحریک شود. این بیماری به عنوان بیماری کوشینگ شناخته می‌شود. یکی دیگر از علل شایع سندرم کوشینگ، مصرف زیاد و طولانی مدت استروئیدهای خارجی مانند پردنیزون یا دگزامتازون است که برای درمان بسیاری از بیماری‌های خودایمنی یا التهابی (مانند لوپوس، آرتریت روماتوئید، آسم، بیماری التهابی روده، مولتیپل اسکلروزیس و غیره) تجویز می‌شوند.

۵. آلدوسترون بیش از حد: هیپرآلدوسترونیسم

هیپرآلدوسترونیسم ناشی از تولید بیش از حد آلدوسترون از یک یا هر دو غده فوق کلیوی است. این اتفاق با افزایش فشار خون مشخص می‌شود که اغلب برای کنترل آن نیاز به داروهای زیادی دارد. برخی افراد ممکن است سطح پتاسیم خون پایینی داشته باشند که می‌تواند باعث درد عضلانی، ضعف و اسپاسم شود. هنگامی که علت این بیماری ترشح بیش از حد آدرنال باشد، این بیماری سندرم کان نامیده می‌شود.

۶. آدرنالین یا نورآدرنالین بیش از حد: فئوکروموسیتوم

فئوکروموسیتوم توموری است که منجر به تولید بیش از حد آدرنالین یا نورآدرنالین توسط مدولای آدرنال می‌شود که اغلب به صورت انفجاری اتفاق می‌افتد. گاهی اوقات، بافت کرست عصبی که بافتی شبیه به مدولای آدرنال دارد، ممکن است علت تولید بیش از حد این هورمون‌ها باشد که به عنوان پاراگانگلیوما شناخته می‌شود.

فئوکروموسیتوم ممکن است باعث فشار خون بالای مداوم یا پراکنده شود که کنترل آن با داروهای معمولی دشوار است. علائم دیگر شامل سردرد، تعریق، لرزش، اضطراب و ضربان قلب سریع است. برخی از افراد از نظر ژنتیکی مستعد ابتلا به این نوع تومور هستند.

۷. سرطان آدرنال

تومورهای بدخیم آدرنال (سرطان آدرنال)، مانند کارسینوم قشر آدرنال، نادر هستند و اغلب تا زمان تشخیص به سایر اندام‌ها و بافت‌ها گسترش یافته‌اند. این تومورها تمایل به رشد نسبتاً بزرگی دارند و می‌توانند به قطر چند سانت نیز برسند.

تومورهای سرطانی آدرنال می‌توانند عملکردی باشند و یک یا چند هورمون اضافی همراه با علائم مربوطه را آزاد کنند، همانطور که در بالا ذکر شد. بیماران همچنین ممکن است درد شکم، درد پهلو یا احساس پری شکم را تجربه کنند، به خصوص زمانی که تومور آدرنال بسیار بزرگ می‌شود.

همه سرطان‌هایی که در غدد فوق کلیوی یافت می‌شوند، از خود غده منشا نمی‌گیرند. اکثر تومورهای آدرنال متاستاز یا گسترش سرطان از یک تومور اولیه دیگر در سایر نقاط بدن هستند.